इन्कम टॅक्स रिटर्न हे असे फॉर्म आहेत ज्यामध्ये टॅक्सपेअर्स त्यांचे कमावलेले इन्कम आणि इन्कम टॅक्स विभागाला लागू असलेल्या संबंधित टॅक्सची माहिती फाइल करतात. इन्कम टॅक्स फॉर्मच्या मदतीने टॅक्सपेअर्स सहजपणे आपल्या टॅक्स लायबिलिटी कॅलक्युलेट करू शकतात, टॅक्स ओव्हरपेमेंट आणि शेड्यूल टॅक्स पेमेंटच्या बाबतीत रिफंडसाठी अर्ज करू शकतात.

टॅक्सपेअरची कॅटेगरी आणि इन्कमच्या प्रकारानुसार डिफ्रंट प्रकारचे इन्कम टॅक्स रिटर्न फॉर्म आहेत. आयटीआर 1, आयटीआर 2, आयटीआर 3, आयटीआर 4, आयटीआर 5, आयटीआर 6 आणि आयटीआर 7 असे फॉर्म आहेत. मात्र, फाइल करण्यासाठी टॅक्स रिटर्न फॉर्म निवडण्यापूर्वी सावधगिरी बाळगली पाहिजे. त्यामुळे चुकांची शक्यता कमी करण्यासाठी विविध इन्कम टॅक्स फॉर्म आणि विशिष्ट फॉर्मसाठी कोण पात्र आहेत, याचे वर्णन करणारा हा लेख आम्ही सादर करत आहोत.

चला सुरू करूया!

हे नोट करणे महत्वाचे आहे की व्यक्तींसाठी आयटीआर फॉर्म किंवा सॅलरीड व्यक्तीसाठी आयटीआर फॉर्म कंपन्यांपेक्षा डिफ्रंट आहे. एखाद्या व्यक्ती आणि कंपनीच्या पात्रतेनुसार फाइल करण्यासाठी टॅक्स रिटर्न फॉर्म्स खालील प्रमाणे आहेत.

लिमिटेड लायबिलिटी पार्टनरशिप (एलएलपी), ट्रस्ट आणि कंपन्यांनी इन्कम टॅक्स रिटर्न फाइल करताना आयटीआर फॉर्म - 5, 6 आणि 7 फाइल करणे आवश्यक आहे. बिझिनेस इन्कम, हाऊस मालमत्ता आणि इतर इन्कमचे स्त्रोत असलेल्या कंपन्या आणि फर्म हे फॉर्म निवडण्यास पात्र आहेत. मात्र, कॅपिटल गेन्स मधून मिळणारे इन्कम या कॅटेगरीत येणार नाही.

आता, आपण प्रत्येक आयटीआर फॉर्मच्या डिटेल्स मध्ये जाऊया!

या फॉर्मला सहज रूप असेही म्हणतात. वैयक्तिक टॅक्सपेअर्सनी आयटीआर 1 फाइल करणे आवश्यक आहे. इतर कोणताही टॅक्सपेअर आयटीआर रिटर्नसाठी हा फॉर्म निवडण्यास पात्र नाही.

या फॉर्मसाठी कोणी अर्ज करावा?

खालील व्यक्ती या फॉर्मसाठी अर्ज करू शकतात:

• पगार किंवा पेन्शनमधून इन्कम मिळवणारी व्यक्ती.
• अशी व्यक्ती ज्याचे इन्कम पूर्णपणे एकल हाऊसिंग मालमत्तेवर अवलंबून असते.
• कॅपिटल गेन्स व इतर बिझिनेस मधून कोणतेही इन्कम नसलेली व्यक्ती.
• अशी व्यक्ती जी कोणत्याही परदेशी अॅसेटची मालक नसते किंवा इन्कमचे कोणतेही परदेशी स्त्रोत नसते.
• ज्या व्यक्तीचे कृषी इन्कम रु. 5000 पर्यंत आहे.
• इतर इन्वेस्टमेंट, मुदत ठेवी इत्यादी इन्कमचे अतिरिक्त स्त्रोत असलेली व्यक्ती.
• लॉटरी, हॉर्स रेसिंग आणि इतर विंडफॉल याद्वारे जिंकेलेली इन्कम नसलेली कोणतीही व्यक्ती.
• ज्या व्यक्तींना आपल्या जोडीदाराचे किंवा अल्पवयीन मुलांचे इन्कम त्यांच्याशी जोडायचे आहे.
• ज्याने चालू खात्यात रु.1 कोटीपेक्षा जास्त रक्कम जमा केली.
• ज्यांनी गेल्या वर्षी रु. 1 लाखांपेक्षा जास्त वीजबिल भरले होते.

[स्रोत]

या फॉर्मसाठी कोण अर्ज करू शकत नाही?

खालील कॅटेगरीतील इतर कोणताही टॅक्सपेअर टॅक्स रिटर्नसाठी आयटीआर 1 फाइल करण्यास पात्र नाही.

• ज्याचे इन्कम रु.50 लाखांपेक्षा जास्त आहे.
• रु. 5000 पेक्षा जास्त कृषी इन्कम असलेल्या व्यक्ती.
• कॅपिटल गेन्स व बिझिनेस मधून इन्कम असलेले अर्जदार.
• जर एखाद्या व्यक्तीला अनेक हॉउस मालमत्तेतून इन्कम मिळत असेल.
• जर एखादी व्यक्ती एखाद्या कंपनीत संचालक असेल तर तो आयटीआर 1 साठी अर्ज करू शकत नाही.
• आर्थिक वर्षात कोणत्याही वेळी अनलिस्टेड इक्विटी शेअर्समध्ये इन्वेस्ट करणारा हा फॉर्म निवडण्यास पात्र नाही.
• परदेशी अॅसेट्सचे मालक निवासी असणे आणि परदेशी स्त्रोतांकडून इन्कम असणे.
• अनिवासी आणि आरएनओआर (रहिवासी सामान्यत: रहिवासी नसतात) अशा व्यक्ती.
• दुसऱ्या व्यक्तीच्या इन्कमचे मूल्यमापन करणारी व्यक्ती या फॉर्मचा वापर करून आयटी रिटर्न फाइल करू शकत नाही. अशा केस मध्ये समोरच्या व्यक्तीच्या बाबतीत टॅक्स डीडक्शन होते.

आयटीआर 2 इन्कम टॅक्स अशा व्यक्तींसाठी पात्र आहे ज्यांचे अॅसेट्स किंवा मालमत्ता विकून इन्कम आहे. भारताबाहेरील इन्कम असलेल्या व्यक्तीही या फॉर्मचा वापर करू शकतात. याशिवाय, एचयूएफ इन्कम टॅक्स रिटर्न दाखल करण्यासाठी आयटीआर 2 फॉर्मसाठी देखील अर्ज करू शकतात.

आयटीआर 2(ITR-2) फॉर्म चा वापर करून टॅक्स रिटर्न फाइल करण्यासाठी पात्रता क्रायटेरिया

खालील कॅटेगरीतील व्यक्ती आयटीआर 2 फॉर्मसाठी अर्ज करू शकतात:

• ज्या व्यक्ती सॅलरी किंवा पेन्शनच्या माध्यमातून इन्कम मिळवतात.
• ज्यांचे एकूण इन्कम रु. 50 लाखांपेक्षा जास्त आहे.
• सॅलरी, पेन्शन, हाऊस मालमत्ता आणि हॉर्स रेसिंग, लॉटरी यांसारख्या इतर साधनसंपत्तीतून त्यांना फायदा झाला तर
• जर त्यांच्याकडे अनलिस्टेड इक्विटी शेअर्स किंवा ईएसओपी असतील तर
• जर ते एखाद्या कंपनीचे संचालक असतील तर
• ज्याच्या इन्कमचा स्त्रोत कॅपिटल गेन्सवर म्हणजेच अॅसेट्स किंवा मालमत्तेच्या विक्रीतून अवलंबून असतो.
• जर एखाद्या व्यक्तीचे इन्कम एकापेक्षा जास्त हाऊसच्या मालमत्तेतून येत असेल तर.
• परदेशी अॅसेट्सचा मालक आणि ज्याच्या इन्कमचा स्त्रोत भारताबाहेर आहे.
• ज्या व्यक्तीचे कृषी इन्कम रु.5000 पेक्षा जास्त आहे.
• लॉटरी जिंकून इन्कम असणारे लोक वगैरे.
• जर ते एखाद्या कंपनीचे संचालक असतील तर
• अनिवासी आणि आरएनओआर.

या फॉर्मसाठी अर्ज करण्यास पात्र नसलेली कॅटेगरी

सर्व टॅक्सपेअर्सनी इन्कम टॅक्स रिटर्न्ससाठी या फॉर्मचा लाभ घेऊ नये. आपल्या चांगल्या आकलनासाठी आम्ही खालील सेक्शनमध्ये अशा लोकांचे वर्गीकरण केले आहे.

• ज्या व्यक्तींच्या एकूण इन्कम बिझिनेस उपक्रम किंवा इतर व्यवसायाच्या कोणत्याही प्रॉफिट किंवा गेन्सचा समावेश आहे अशा व्यक्ती या फॉर्मची निवड करू शकत नाहीत.
• ज्यांचे एकूण इन्कम रु.50 लाखांपेक्षा कमी आहे.

[स्रोत]

फर्म अंतर्गत कोणताही बिझिनेस न करता फर्ममध्ये भागीदार म्हणून कार्यरत असलेले वैयक्तिक टॅक्सपेअर्स किंवा एचयूएफ आयटीआर 3 साठी अर्ज करण्यास पात्र आहेत. आयटीआर 3 चा अर्थ शोधत असलेल्या टॅक्सपेअर्सनी या फॉर्मच्या पात्रतेच्या क्रायटेरियाची संपूर्ण माहिती असणे आवश्यक आहे.

या फॉर्मसाठी कोण पात्र आहे?

खालील इन्कमचे स्त्रोत असलेले अर्जदार आयटीआर 3 दाखल करण्यास पात्र आहेत.

• अनलिस्टेड इक्विटी शेअर्सवरील इन्वेस्टमेंट मधून मिळणारे इन्कम.
• बिझिनेस किंवा व्यवसाय सुरू ठेवणाऱ्या व्यक्ती पात्र आहेत.
• कंपनी संचालक.
• हाऊस मालमत्ता, पेन्शन, सॅलरी किंवा इतर स्त्रोतांमधून मिळणारे इन्कम.
• फर्ममध्ये भागीदार होऊन इन्कम मिळवणारी व्यक्ती.

या फॉर्मसाठी कोण अर्ज करू शकत नाही?

आयटीआर 1 आणि आयटीआर 2 साठी पात्र टॅक्सपेअर्स एका विशिष्ट कॅटेगरीतील आहेत. त्याचप्रमाणे काही टॅक्सपेअर्सनी आयटी रिटर्नसाठी हा फॉर्म भरू नये. खाली दिलेल्या काही व्यक्ती या फॉर्मसाठी पात्र नाहीत.

• रु. 2 कोटी पेक्षा कमी बिझिनेस टर्नओव्हर असलेल्या आणि अनुमानित इन्कम (आयटीआर 4) निवडणारी कोणतीही व्यक्ती
• ज्यांना फर्मने चालवलेल्या बिझिनेस मधून इन्कम मिळत नाही ते आयटीआर 3 साठी अर्ज करू शकत नाहीत.
• बिझिनेस मधून टॅक्सेबल इन्कम सॅलरी, बोनस, कमिशन, मोबदला आणि इंटरेस्टच्या स्वरूपात आल्यास टॅक्सपेअर्स आयटीआर 3 भरू शकतात. याशिवाय बिझिनेस मधून मिळणारे इन्कमचे अन्य कोणतेही स्त्रोत पात्र नाहीत.

सुगम या नावानेही ओळखल्या जाणाऱ्या, आयटीआर 4 चा अर्थ असा आहे की ज्या व्यक्ती बिझिनेस चालवतात आणि त्यातून किंवा इतर व्यवसायातून इन्कम मिळवतात ते या फॉर्मचा वापर करून आयटी रिटर्नसाठी अर्ज करू शकतात. या इन्कम मधून ते कोणत्याही विंडफॉलमधून मिळणाऱ्या कमाई एकत्र करू शकतात आणि या फॉर्मसाठी अर्ज करू शकतात. याशिवाय डॉक्टर, दुकानदार, डिझायनर, किरकोळ विक्रेते, एजंट, कंत्राटदार आदी व्यवसायातील टॅक्सपेअर्स या फॉर्मचा वापर करून आपला आयटीआर फाइल करू शकतात.

या फॉर्मसाठी पात्र टॅक्सपेअर्सची कॅटेगरी

पात्रता असलेल्यांसाठी आयटीआर 4 चा अर्थ सोपा आहे. पात्रतेची क्रायटेरियाचे येथे आहेत.

• बिझिनेसेस मधून इन्कम मिळविणाऱ्या व्यक्ती.
• ज्याच्याकडे एकच हाऊसची मालमत्ता आहे आणि त्याद्वारे इन्कम मिळवतो.
• कॅपिटल गेन्स किंवा अॅसेट्सच्या विक्रीतून इन्कम नसलेले टॅक्सपेअर्स.
• जर एखाद्या व्यक्तीचे कृषी इन्कम रु. 5000 पेक्षा कमी असेल तर तो आयटीआर 4 भरू शकतो.
• भारताबाहेर मालमत्ता किंवा अॅसेट्स नसलेल्या व्यक्ती.
• एक अर्जदार ज्याच्या इन्कमचा स्त्रोत भारतात आहे.
• हा फॉर्म अशा बिझिनेसेसनाही लागू आहे जिथे कमावलेले इन्कम इन्कम टॅक्स अॅक्टच्या सेक्शन 44AD, सेक्शन 44 ADA आणि सेक्शन 44 AE अंतर्गत अंदाजित स्कीमवर अवलंबून असते.
• एचयूएफ, व्यक्ती किंवा भागीदारी कंपन्या आयटीआर -4 एस फॉर्मसाठी पात्र आहेत
• जर एखाद्या व्यक्तीची सॅलरी किंवा पेन्शनमधून वार्षिक इन्कम रु. 50 लाखांपर्यंत असेल तर

टॅक्सपेअर्स जे या फॉर्मचा वापर करू शकत नाहीत

काही व्यक्ती टॅक्स रिटर्न भरण्यासाठी आयटीआर-4S फॉर्मच्या अर्जासाठी पात्र ठरत नाहीत. अशा कॅटेगरीझ खाली नमूद केल्या आहेत.

• परदेशी अॅसेटचे मालक
• कंपनी संचालक.
• परदेशी इन्कमचे स्त्रोत असलेली व्यक्ति.
• टॅक्सपेअरचे एकूण इन्कम रु. 50 लाखांपेक्षा जास्त आहे.
• जर अर्जदाराने कोणत्याही इन्कमच्या शीर्षकाखाली तोटा केला असेल तर तो या फॉर्मचा वापर करू शकत नाही.
• अनलिस्टेड इक्विटी शेअर्सचे इनवेस्टर्स.
• अनिवासी आणि सामान्यत: निवासी नसलेला निवासी.
• एकापेक्षा जास्त हाऊस मालमत्तेतून इन्कम मिळविणाऱ्या व्यक्ती.
• भारताबाहेरील कोणत्याही खात्यात सही करण्यासाठी अधिकृत असणे.
• जर टॅक्सपेअर्स दुसऱ्या व्यक्तीच्या इन्कमच्या संदर्भात असेसी असतील तर तेथे टॅक्स डीडक्शन दुसऱ्या व्यक्तीच्या खत्यातून होते.
• लिमिटेड लायबिलिटी पार्टनरशिप (एलएलपी) या फॉर्मचा लाभ घेऊ शकत नाहीत.
• जर तुमची वार्षिक उलाढाल रु.2 कोटी पेक्षा जास्त असेल तर तुम्ही फॉर्म 3 अंतर्गत रिटर्न भरावे.

[स्रोत]

बिझनेस ट्रस्ट, कंपन्या इत्यादींनी आयटीआर फाइल करण्यासाठी या फॉर्मची निवड करावी. आयटीआर 5 म्हणजे भागीदारी फर्म किंवा एलएलपी साठी पात्र असलेले फॉर्म. आयटीआर 5 चे मीनिंग डिटेल मध्ये समजून घेण्यासाठी या फॉर्मअंतर्गत पात्र असलेल्या आणि नसलेल्या टॅक्सपेअर्सची सखोल माहिती असणे आवश्यक आहे.

पात्र टॅक्सपेअर्स जे आयटीआर 5) ITR 5( भरू शकतात

खालील संस्था या फॉर्मचा वापर करून आयटी रिटर्न फाइल करू शकतात.

• एलएलपी (लिमिटेड लायबिलिटी पार्टनरशिप).
• सहकारी संस्था.
• स्थानिक प्राधिकरण
• बीओआय (बॉडी ऑफ इंडिविज्वल).
• कृत्रिम न्यायिक व्यक्ती.
• फर्मस.
• एओपी (असोसिएशन ऑफ पर्सन्स).
• मृत आणि दिवाळखोरांची मालमत्ता.
• इन्वेस्टमेंट फंड्स
• बिझनेस ट्रस्ट

संस्था जे या फॉर्मची निवड करू शकत नाहीत

आयटीआर 5 फाइल करण्यास पात्र नसलेल्या व्यक्तींची यादी येथे आहे.

• आयटीआर 1 साठी अर्ज करणारी कोणतीही व्यक्ती.
• हिंदू अविभक्त कुटुंबे (एचयूएफ).
• कुठलीही कंपनी.
• आयटीआर 7 भरणाऱ्यांना हा फॉर्म भरता येणार नाही.
• कॅपिटल गेन्स मधून इन्कम असलेले अर्जदार.

[स्रोत]

आयटीआर 6 म्हणजे कंपन्यांना टॅक्स रिटर्न भरण्यास पात्र इन्कम टॅक्स रिटर्न फॉर्म. या फॉर्मद्वारे कंपन्या केवळ इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने इन्कम टॅक्स फाइल करू शकतात.

आयटीआर 6 (ITR-6 ) कोण फाइल करू शकतात

या फॉर्मसाठी पात्र संस्था आणि इन्कमचे स्त्रोत खाली दिले आहेत.

• त्या कंपन्या ज्या सेक्शन 11 अंतर्गत सूट क्लेम करतात ते सोडून सगळ्या कंपन्या.
• हाऊस मालमत्तामधून मिळवलेली इन्कम
• बिझनेस इन्कम
• एकाधिक स्त्रोतांमधून मिळणारे इन्कम

आयटीआर 6(ITR-6 ) कोण फाइल करू शकतात नाही?

पुढील विभागात, आम्ही आयटीआर 6 फॉर्म वापरुन आयटी रिटर्न फाइल करण्यास पात्र नसलेल्या काही संस्था आणि इन्कम स्त्रोतांची यादी केली आहे.

• सेक्शन 11 अन्वये संस्था टॅक्स सूट चा क्लेम करू शकतात कारण या संस्थांकडून मिळणारे इन्कम धार्मिक किंवा धर्मादाय कारणांसाठी वापरले जाते.
• कॅपिटल गेन्समधून येणारे इन्कम
• कोणतीही व्यक्ती किंवा एचयूएफ.

[स्रोत]

सेक्शन 139(4A) किंवा 139(4C) किंवा 139(4D) किंवा 139(4E) किंवा 139(4F) अंतर्गत रिटर्न फाइल करणे आवश्यक असलेल्या व्यक्ती किंवा कंपन्यांनी इन्कम टॅक्स रिटर्न फाइल करण्यासाठी आयटीआर 7 फॉर्मचा वापर करणे आवश्यक आहे.

आयटीआर 7(ITR-7) फाइल करण्यासाठी पात्र कंपन्या किंवा व्यक्ती

वर नमूद केल्याप्रमाणे या सेक्शन अंतर्गत रिटर्न फाइल करणाऱ्या कंपन्या आयटीआर 7 फाइल करू शकतात. पात्रतेचे क्रायटेरिया समजून घेण्यासाठी खाली प्रत्येक सेक्शनचे स्पष्टीकरण दिले आहे.

• सेक्शन 139 (4A) - ज्या व्यक्ती धर्मादाय किंवा धार्मिक हेतूंसाठी ट्रस्ट किंवा इतर एकूण कायदेशीर जबाबदाऱ्यांच्या अंतर्गत असलेल्या मालमत्तांमधून आपले इन्कम मिळवतात किंवा या फॉर्मचा वापर करून या सेक्शनतर्गत आयटी रिटर्न फाइल करणे आवश्यक आहे.
• सेक्शन 139 (4B) - राजकीय पक्षांचे एकूण इन्कम टॅक्सेबल लिमिटपेक्षा जास्त असल्याने या सेक्शनतर्गत रिटर्न फाइल करतात.
• सेक्शन 139 (4C) - खालील संस्थांनी आयटीआर 7 फॉर्म चा वापर करून या सेक्शनतर्गत रिटर्न फाइल करावे:
  • वृत्तसंस्था
  • सेक्शन 10(23A) अन्वये संस्था
  • वैज्ञानिक संशोधन संघ
  • सेक्शन 10(23B) अन्वये संघटना किंवा संस्था
  • कोणतीही मेडिकल संस्था, विद्यापीठे, शैक्षणिक संस्था, फंड्स इ.
• सेक्शन 139(4D)- या सेक्शन अंतर्गत महाविद्यालये, विद्यापीठे आणि इतर संस्थांनी फाइल करावे लागणारे रिटर्न. मात्र, सेक्शन 139(4D) मधील अन्य तरतुदींनुसार इन्कम व तोट्याचा रिटर्न फाइल करण्याची गरज नाही.
• सेक्शन 139 (4E) - या सेक्शन अंतर्गत बिझिनेस ट्रस्ट इन्कम किंवा तोट्याचे रिटर्न फाइल न करता रिटर्न फाइल करतात.
• सेक्शन 139 (4F) - सेक्शन 115UB नुसार इन्वेस्टमेंट फंड या सेक्शन अंतर्गत रिटर्न फाइल करतील. रिटर्न फाइल करताना या सेक्शन मधील कोणत्याही तरतुदीनुसार इन्कम किंवा तोट्याचे रिटर्न फाइल सादर करणे आवश्यक नाही.

[स्रोत]

आयटीआर 7 (ITR 7) फाइल करण्यास पात्र नसलेले टॅक्सपेअर्स

आयटीआर 1 ते 7 या कालावधीत आयटीआर फॉर्म साठी जावे लागते ज्यासाठी तो पात्र ठरतो. त्याचप्रमाणे काही व्यक्ती आणि संस्था अशा आहेत ज्यांना आयटीआर 7 चा पर्याय निवडता येत नाही. त्यापैकी काही खाली नमूद केले आहेत:

• कॅपिटल गेन्स मधून कमाई करणाऱ्या व्यक्ती.
• आयटीआर 1 अंतर्गत कोणतीही सॅलरीड व्यक्ती किंवा एचयूएफ.
• जे आयटीआर 5 साठी पात्र आहेत ते आयटीआर 7 वापरून आयटी रिटर्न फाइल करण्यास पात्र नाहीत.

वित्त मंत्रालयाने दिलेल्या माहितीनुसार, आर्थिक वर्ष 2022-23 साठी आयटीआर फाइल करण्याची शेवटची तारीख 31 जुलै 2023 आहे. त्यामुळे टॅक्स रिटर्न फाइल करू इच्छिणाऱ्या टॅक्सपेअर्सना आयटीआर 1 ते 7 या फॉर्मबाबत स्पष्टता असणे आवश्यक आहे. यामुळे त्यांना योग्य फॉर्म निवडण्यास मदत होईल आणि पुन्हा फाइलिंग प्रोसेस मधून जाण्याचा त्रास टाळता येईल.